|
Վիքիփոքրիկում այժմ կա 1064 հոդված։ Բարելավի՛ր դրանք։ |
|
Միացիր Վիքիփոքրիկին՝ ստեղծի՛ր մասնակցային հաշիվ և խմբագրի՛ր։ |
Երևանը գրչության կենտրոն
Միջնադարյան Երևանի պատմության հավաստի սկզբնաղբյուրները եղել և մնում են վիմական ու մատենագրական վկայագրերը: Հայտնի է, որ միջնադարյան վանքերն ու եկեղեցիները հոգևոր կենտրոններ լինելուց բացի նաև գրչօջախներ էին, որոնց կից գործում էին նաև վանական դպրոցներ: Վերջիններիս զուգընթաց, գրչության արվեստը զարգացում է ապրել նաև եկեղեցիներով ու վանքերով հարուստ քաղաքային բնակավայրերում, ինչպիսիք են Անին, Երզնկան, Սիսը, Վաղարշապատը, Աշտարակը, ներկայիս Գյումրին, նաև՝ Երևանը, որի բազմաթիվ եկեղեցիների հովանու ներքո տասնյակ ձեռագրեր են ընդօրինակվել: Մաշտոցյան Մատենադարանի ձեռագրացուցակների, հիշատակարանների ժողովածուների և անվանի ձեռագրագետ Արտաշես Մաթևոսյանի կազմած «Հայ գրչության կենտրոններ» քարտարանի միջոցով հաջողվել է ցուցակագրել Երևանում գրված ավելի քան 60 ձեռագիր մատյան՝ թվագրված ԺԳ. դարից մինչև ԺԹ. դարավերջ: Ժամանակագրորեն վաղագույն՝ ԺԳ. դարի երկու ձեռագրերը մեզ են հասել Նորքից, որի երբեմնի Ս. Ստեփանոս եկեղեցու հովանու ներքո Սարգիս քահանա գրիչը բարձրարվեստ բոլորգրով ձեռագրեր է ընդօրինակել: Դրանք ներկայումս Մաշտոց¬յան Մատենադարանի հավաքածուում են և կրում են 522 և 5929 համարները: ՄՄ Հմր 522 Տոնապատճառի գրչության 1297 թվակիր հիշատակարանում Սարգիս գրիչը Նորքը բնորոշում է իբրև գյուղաքաղաք, որտեղ էլ կյանքի է կոչել ձեռագրի գրչությունը՝ վերջում ընթերցողներին աղերսելով հիշել իր ծնողներին. «...զհայրն մեր՝ զԾ[ատու]ր, եւ զմարն մեր՝ զՏղատիկինն, եւ զմահ[տես]ի զԴմլոճն, որ բազում աղետիւ աշխատ[եցաւ] հետ մեզ...»: [1]
Ինչ վերաբերում է բուն Երևան քաղաքում ընդօրինակված ձեռագրերին, ապա սրան-ցից վաղագույնը Ս. Անանիա առաքյալի անապատում (այսինքն՝ Զորավոր Ս. Աստվածածին եկեղեցի)՝ 1409-1410 թթ. գրված Քարոզգիրքն է (ՄՄ ձեռ. Հմր 6405), որի գրիչներից մեկն էլ պատմագիր Թովմա Մեծոփեցին է.
«Զնուաստ եւ զմեղուցեալ պիտակ անուն վարդա-պետս Թովմա, աղաչեմ յիշել ի Տէր, որ սակաւ ինչ աշխատեցայ եւ զպակասութիւն քարոզիս լցի ի հոգելից վարդապետաց բանից, որ էր թերի մնացեալ ի սուրբ հօրէն մերմէ» [2]
Հատկանշական է, որ Երևանի հյուսիսային կողմի այգիներում ծվարած այդ նշանավոր անապատում նույն թվականին իր մի քանի աշակերտներին, այդ թվում՝ Թովմա Մեծոփեցուն վարդապետական գավազան է շնորհել մեծանուն րաբունապետ, Տաթևի դպրոցի երևելիներից Ս. Գրիգոր Տաթևացին: Այդ մասին Թովմա Մեծոփեցու կեն-սագրականում վկայում է Կիրակոս Բանասերը.
«Եւ մեծ վարդապետն Գրիգոր Որոտնեցին, որ իբրեւ զջահ վառեալ ի մէջ աշխարհի, ետ գաւազան Թումայ Ճգնաւորին ի գեղաքաղաքն Երեւան, եւ կոչէ զնա ի յաստիճան վարդապետութեան երկոտասան իշխանության» [3]: Միևնույն Ս. Անանիայի անապատում՝ 1450 թ. ընդօրինակված մեկ այլ ձեռագրի նկարագրություն է պահպանվել նաև Մուշ քաղաքի և շրջակայքի ձեռագրացուցակում (ձեռագիրը չի պահպանվել), որի տվյալների համաձայն՝ Հովհաննես գրիչը Գանձարան է ընդօրինակել Մարգար երեցի պատվերով, որի հիշատակարանում գրում է, որ այն ստեղծվել է Երևանում՝ Ս. Անանիայի «ամենազոր» նշխարների ներքո. «...աւարտեցաւ սա ի փոքրիկ անապատիս Երեւանայ, ընդ հովանեաւ ամենազօր ս. առաքելոց գերեզմանիս, ի խնդրոյ բարեմիտ եւ սրբասէր քահանային Մարգարայ երիցուն...» [4]։
Երևանն իբրև գրչության կենտրոն առավելապես աչքի է ընկել ԺԷ. դարում՝ ի դեմս մեր երկրորդ Լուսավորիչ, անվանի րաբունապետ, ապա կաթողիկոս Մովսես Տաթևացու (1629-1633): Վերջինիս անմնացորդ նվիրումի շնորհիվ է, որ Հայաստանի տարբեր բնա-կավայրերում, վանքերում ու եկեղեցիներում դպրության ու գրչության կենտրոններ են ստեղծվել, որոնցում լայն ծավալների է հասել ձեռագրերի ընդօրինակման գործը: Նույն Մովսես Տաթևացու ջանքերով է, որ Երևանի Ս. Անանիայի անապատը վերա¬զարթոնք է ապրել, տեղում հաստատվել է դպրոց ու միաբանություն, որտեղ էլ մեծանուն հայրա-պետի աշակերտների ձեռքով բազմաթիվ ձեռագրեր են ընդօրինակվել (Մատենագրության մեջ Մովսես Տաթևացու գործունեությունը բազմիցս է լուսաբանվել, սակայն առաջինն ու մանրամասն անդրադարձել են Գրիգոր Դարանաղցի (Կամախեցի, 1576-1643) ժամանակագիրն ու Առաքել Դավրիժեցի պատմագիրը (մոտ 1590-1670)) [5]: Այդ գրչագրերից շատերն այսօր Մաշտոցյան Մատենադարանի հավաքածուում են (ՄՄ ձեռ. Հմր 507, 1538, 3502, 4058, 5243, 6322, 9147 ), որոնց հիշատակարաններն աղբյուրագիտական մեծ արժեք ներկայացնող վավերագրեր են: Այդ ընդարձակ, երբեմն գեղարվեստական արտահայտչամիջոցներով հարուստ ստեղծագործությունների միջոցով ենք նաև գաղափար կազմում միջնադարյան Երևանի պատմության, նրա քաղաքական ու սոցիալ-տնտեսական անցքերի շուրջ: Ձեռագրերի գրչության և հետագայի հիշատակարանները պարզում են նաև քաղաքի եկեղեցիների անունները, նրանց պատմության հետ առնչվող տարաբնույթ մանրամասներ: Այսպես, Երևան քաղաքում գրչարվեստի զարգացման հիմնական օջախներն էին՝ կենտրոնում գտնվող Կաթողիկե Ս. Աստվածածին, մականվամբ Երկուերեսնի (երկու երեցի՝ Պողոս-Պետրոսի) կոչվող Ս. Պողոս-Պետրոս [6], Ս. Անանիա առաքյալ, երբեմնի Ձորագյուղի անապատի կազմում գտնվող Ս. Սարգիս, Կոնդի Ս. Հովհաննես Մկրտիչ, նաև արվարձանների՝ Նորքի, Ավանի, Քանաքեռի, Նորագավիթի եկեղեցիները: Հիշատակարանային տվյալներից դատելով՝ ձեռագրերը հաճախ ընդօրինակվել են մի քանի եկեղեցիների հովանու ներքո. օրինակ՝ ՄՄ Հմր 8785 Ավետարանի գրիչ Ավետիս երեց Երևանցին նշում է, որ գրչագիրն ավարտել է 1693 թ., Արարատյան երկրի Երևան քաղաքում.
«....ընդ հովանեաւ Սուրբ Կաթուղիկէին եւ Սուրբ Սարգիս Զօրավարին եւ Սուրբ Երկու երեսուն եւ Սուրբ Յակոբին եւ այլ սրբոցն...» [7]
Անշուշտ, հիշատակված են Երևանի եկեղեցիները՝ Կաթողիկեն ու Երկուերեսնի Ս. Պողոս-Պետրոսը, Ձորագյուղի անապատի Ս. Սարգիսն ու նույն անապատի ներկայումս չպահպանված Ս. Հակոբը:
Դառնալով գրիչներին` հարկ է նշել, որ նրանք հիմնականում հոգևորականներ են եղել, ովքեր զբաղվել են նաև մանրանկարչությամբ: Ճիշտ է, Երևանում ընդօրինակված ձեռագրերի նկարազարդումները չեն փայլում կատարողական վարպետությամբ, այդուհանդերձ կարևոր են ժամանակաշրջանին հատուկ արվեստի ինքնուրույն, պարզ ստեղծագործության առանձնահատկություններն ուսումնասիրելու առումով: Երևանցի գրիչները մեծ համբավ են վայելել միջնադարի տարբեր փուլերում, օրինակ՝ ԺԴ. դարի առաջին կեսի հայտնի գրիչ էր Տերտեր Երևանցին, որը չնայած գրչարվեստով է զբաղվել հիմնականում Ղրիմում (Կաֆա), բայց և այնպես մշտապես աչքի է ընկել իր Երևանցի մականվամբ և թողած չափածո ինքնատիպ հիշատակարաններով (ՄՄ ձեռ. Հմր 1654, 6029, 8030, 8281), որոնցում Երևանը բնորոշում է իբրև մեծ ու պատվական քաղաք՝ հարևան Խոր Վիրապին ու Էջմիածնին.
«...յԵրկրէն եկի այն Հայաստան, Ի քաղաքէն այն պատուական, Որ իր անունն է Երեւան, Ու Վիրապին ու Էջմիածնին է հարեւան, Ի լեռն ի մաւտ Սարարադեան, Անդր, որ տապանն է մեծ Նոյան...»
Երևանցի գրիչներից առանձնանշելի է նաև վերհիշյալ Ավետիս երեցի վաստակը, որը գործելով ԺԷ. դարի երկրորդ կեսին, կարողացել է մեծ թվով ձեռագրեր ընդօրինակել. շատերը մեզ են հասել: Նա իրավամբ համարվում է նաև Առաքել Դավրիժեցի պատմագրի վստահությունը վայելած գրիչներից մեկը, որի ընդօրինակությամբ մեզ է հասել Պատմության երկու օրինակ: Վաղագույնը Երևանի Կաթողիկե եկեղեցում՝ 1665 թ. ընդօրինակված Պատմագիրքն է, որի գրչության հիշատակարանում Ավետիս գրիչը հաղորդում է հետևյալը.
«...գրեալ եղեւ գիրքս, որ կոչի Պատմագիրք, ի մեծ թվականին Հայոց, ՌՃԺԴ. (1665), ի մայրաքաղաքս Երեւան, ի դուռն սուրբ եկեղեցոյս, որ անուանի Կաթուղիկէ, հոգաբարձութեամբ ծախիւք եւ արդեամբք Առաքել վարդապետի, որ է նոյն ինքն այս պատմագրքիս շինօղն եւ արարօղն...» (Ձեռագիրը ներկայումս գտնվում է Վիեննայի Մխիթարյան միաբանության մատենադարանում (Հմր 137 [83]) և նկարագրված է նույն մատենադարանի հավաքածուի համապատասխան ձեռագրացուցակում) [9]
Նկատենք նաև, որ գրչության կենտրոններ լինելուց զատ, Երևանի եկեղեցիները որոշ իմաստով նաև մատենադարանի դեր են կատարել՝ ունենալով սեփական գրապահոցներ: Պատահական չէ, որ Ս. Էջմիածնի գրատան համալրման ընթացքում՝ 1923 թ. Երևանի եկեղեցիներից հավաքվել ու հանձնվել է 78 ձեռագիր, որոնցից 25-ը՝ Կաթողիկե եկեղեցուց, 20-ը՝ Ս. Պողոս-Պետրոսից, 7-ը՝ Ս. Սարգսից, 21-ը՝ Ս. Հովհաննեսից, 2-ը՝ Զորավոր Ս. Աստվածածնից, 3-ը՝ Նորքի եկեղեցիներից [10] Հավաքված ձեռագրերից 38-ն ավետարաններ են, մնացածները՝ ժամագրքեր, շարակնոցներ, մաշտոցներ, հայսմավուրքներ, խորհրդատետրեր և այլն:
Երևանի եկեղեցիներից հավաքված ձեռագրերն ընդգրկված են եղել Ս. Էջմիածնի գրատան 1922-1925 թթ. ստացված ձեռագրերի հավաքածուում [11]: Հետաքրքիրն այն է, որ Մատենադարանի ձեռագրական հավաքածուների ստեղծման հետագա տարիների տվյալները վկայում են, որ բացի նշված 78-ից Երևանի եկեղեցիներից Մատենադարան են մուծվել նաև այլ ձեռագրեր, այսպես՝ Ս. Պողոս-Պետրոսից՝ 1 (ՄՄ ձեռ. Հմր 7781), Զորավոր Ս. Աստվածածնից՝ 2 (ՄՄ ձեռ. Հմր 4622, 4644), Ս. Հովհաննես Մկրտչից՝ 2 (ՄՄ ձեռ. Հմր 7618, 7953), Սարդարի բերդի պարսպից՝ 1 (ՄՄ ձեռ. Հմր 8731), ևս 1-ը Երևանի անհայտ եկեղեցուց (ՄՄ ձեռ. Հմր 7236):
Ի վերջո, 1939 թ. Ս. Էջմիածնի գրատուն-մատենադարանը տեղափոխվել է Երևան, սկզբնական շրջանում տեղակայվել Հանրային գրադարանում, իսկ 1959 թվականից հաստատվել ձեռագրերի պահպանության նպատակով կառուցված Մատենադարանի շենքում (2011-ից՝ նույն Մատենադարանի նորակառույցում): Այստեղ է, որ հավաքված հազարավոր ձեռագիր մատյանների կողքին իրենց վերջին հանգրվանն են գտել նաև Երևանում գրված և տեղի եկեղեցիներում պահված շուրջ 150 գրչագրերը: