Դավիթ Բեկ

Հայ ժողովրդի բազմադարյան ազատագրական պայքարի ականավոր հերոսներից է։ Դավիթ Բեկը, նշանավոր զորավար, որը 1720-ական թվականներին գլխավորեց Սյունիքի ապստամբությունը պարսկական խաների ու թուրք նվաճողների դեմ` հանուն հայրենիքի ազատության: Սյունյաց աշխարհը հայկական այն բազմամարդ շրջաններից էր, որը թեև գտնվում էր պարսից շահերի տիրապետության ներքո, կառավարվում էր հայ մելիքների (իշխան, կառավարիչ) կողմից: 1722 թ Սյունիքում սկսված այդ ազատամարտերն էլ հենց գլխավորեց Դավիթ Բեկը։ Պատմությունը շատ քիչ տեղեկություններ է պահպանել հայ ժողովրդի այդ հերոս զավակի մասին։ Նա սյունեցի էր, ծառայության էր մտել վրաց Վախթանգ 6-րդ թագավորի բանակում և նրա ճանաչված զորավարներից էր։

1722 թ. տեղի ունեցան այնպիսի իրադարձություններ, որոնք ծառայեցին Արցախի և Սյունիքի հայերին բարձրացնելու ազատագրական պայքարի դրոշ։ Պարսկական տիրապետության դեմ ապստամբել էին աֆղաններն ու գրավել նրա Սպահան մայրաքաղաքը։ Բացի դրանից, Կասպից ծովի ափին կանգնած էին Պետրոս Առաջին ռուսական ցարի զորքերը՝ պատրաստ հարձակվելու Պարսկաստանի վրա։ Այս հանգամանքն անչափ ոգևորեց իրենց ազատագրական բաղձանքները Ռուսաստանի հետ կապած հայերին ու վրացիներին։ Ահա այդ պայմաններում էր, որ Դավիթ Բեկը Վրաստանից հրավիրվեց Սյունիք համախմբելու տեղական ուժերը և կազմակերպելու ազատագրական պայքարը։

Առաջին հերթին անհրաժեշտ էր երկիրն ազատագրել ավազակությամբ զբաղվող օտար ցեղախմբերից։ Իր շուրջը համախմբելով 400 հայ քաջերի Դավիթ Բեկը Ուչթափալար կոչվող դաշտում ջախջախում է Կարաչոռլու, ապա Ջիվանշիր ցեղերին։ Այդ հաղթանակները ընդհանուր ազատագրական պայքարի սկիզբը դարձան։ Ամենուր ոտքի ելան հայ մելիքներն ու տանուտերերը և իրենց զորական ուժերով հավաքվեցին Դավիթ Բեկի դրոշի ներքո։ Սյունիքում հայոց զորքի թիվը հասավ յոթ հազարի։ Սկզբում Դավիթ Բեկի նստավայրը Որոտան գետի ափին գտնվող Շինուհայր բերդն էր, իսկ 1724 թվականից՝ Հալիձորը, որտեղ Դավիթ Բեկը ամուր բերդ կառուցեց։ Մեծ հմտությամբ էր Դավիթ Բեկը ղեկավարում ապստամբական շարժումը, պահանջում էր պահպանել խիստ կարգապահություն, անողոք էր դավաճանների ու երկչոտների նկատմամբ։

Տեսնելով Դավիթ Բեկի առաջին հաջողությունները հարևան պարսից խաները զորք հանեցին ճնշելու Սյունիքի հայերի ազատագրական պայքարը, բայց Դավիթ Բեկի զորապետներ Բայանդուրն ու Թորոս իշխանը 1723 թ ջարդեցին խանական զորքը, իսկ զորապետներ Մխիթար սպարապետը և Տեր Ավետիսը գրավեցին Ասլամազ-Ղուլի խանին պատկանող անառիկ Ջեյվա բերդը։ 1724 թ Դավիթ Բեկի զորքը պաշարեց Որոտան բերդը, ապա հակառակորդի նկատմամբ փայլուն հաղթանակ տարավ Մեղրիի բերդի մոտ։

Սակայն 1726 թ. Սյունիք ներխուժեցին թուրքական զորքերը։ Հակառակորդի ներշնչած վախն ու սարսափն այնքան մեծ էին, որ գրեթե բոլորը լքեցին Դավիթ Բեկին, և նա սակավաթիվ զինակիցներով փակվեց Հալիձորի բերդում Բեքիր փաշայի բազմահազար զորքը պաշարել էր բերդը։ Յոթ օր շարունակ Դավիթ Բեկը իր փոքրաքանակ ուժերով ետ էր մղում թուրքերի հարձակումները։ Յոթերորդ օրը, երբ մութն արդեն ծածկել էր երկիրը, բացվեցին բերդի դարպասները, և Մխիթար սպարապետի ու Տեր Ավետիսի առաջնորդությամբ երեք հարյուր զինավառ քաջեր նետվեցին թուրքական բանակի վրա։ Ահաբեկված թշնամին փախուստի դիմեց։ Սրան հետևեցին նորանոր հաղթանակներ, և Դավիթ Բեկի դրոշը կրկին փողփողաց Սյունիքի վրա։

Տեսնելով Դավիթ Բեկի հաջողությունները թուրքերի դեմ վարած կռիվներում՝ պարսից Թահմազ շահը նրան ճանաչեց որպես Սյունյաց իշխան, ուղարկեց իշխանական պատվանշաններ ու դրոշ։ Դաշինքը Պարսկաստանի հետ Դավիթ Բեկին խրախուսեց ձեռնամուխ լինելու Արաքսի ամբողջ հովտի ազատագրմանը թուրքերից: Բայց մահը խիզախ զորավարին հնարավորություն չտվեց ավարտին հասցնելու ազատագրական այն մեծ գործը, որին նա նվիրաբերել էր իր կյանքը: Դավիթ Բեկի անունը հայ ժողովրդի համար դարձել է հանուն հայրենիքի ազատության մարտնչող հերոսի խորհրդանիշ: Րաֆֆու «Դավիթ Բեկ» պատմավեպից բացի, նրան է նվիրված նաև Ա. Տիգրանյանի համանուն օպերան, Ղափան քաղաքում կանգնեցված է քաջարի զորավարի հուշարձանը: