Առասպել

Հայկը տապալում է Բելին

Անհիշելի ժամանակներում, երբ մարդը դեռ չէր կարողանում ճիշտ կռահել և բացատրել բնության երևույթների պատճառներն ու օրինաչափությունները, ստեղծում էր աստվածներ, որոնց կամքին ու ցանկություններին էր վերագրում այն ամենը, ինչ կատարվում էր բնության և հասարակության մեջ։ Մարդը նաև պատմություններ էր հորինում այդ աստվածների շուրջը, ուր ջանում էր բացատրել Երկրի, Արեգակի աստղերի, Լուսնի, կղզիների, մարդու, կենդանիների և բույսերի ծագումը, գոյատևելու օրենքները և բազմաթիվ այլ հարցեր: Այդպես ծնունդ առան առասպելները: Դրանք գերբնական ու ֆանտաստիկ զրույցներ էին, որոնք բանավոր խոսքի միջոցով անցնում էին սերնդե սերունդ:

Եթե ամպրոպն է որոտում, նշանակում է երկնքում մոլեգնում է հզոր աստված Պերունը: Եթե փոթորկվում է ծովը, նշանակում է ինչ-որ բանից դժգոհ է խորախոր ծովերի աստվածը, մտածում էին հին սլավոնները: Նրանց պատկերացմամբ դաժան ձմեռ ուղարկում է նիհար ու ժլատ Կոշչեյը, իսկ ամառվա ջերմություն՝ արևի շռայլ ու առատաձեռն աստված Յարիլան:

Հին հայերի պատկերացմամբ Նոր տարվա առաջին բարիքներն ուղարկում է Ամանոր աստվածը, իսկ հյուրընկալության աստված Վանատուրն օթևան է տալիս Նոր տարվա տոնահանդեսների բազմաթիվ մասնակիցներին հին հայկական տոմարով Նոր տարին սկսվում էր օգոստոսին: Եթե ընտանիքում իշխում են սերն ու համերաշխությունը, նշանակում է այդպես է կամենում ընտանեկան ողջախոհության աստվածուհի Նանեն, որին անվանում էին նաև Գերագույն մայր (այստեղից է ծագում մորը, տատին նանե կանչելու հայերի սովորույթը): Եթե մարդիկ գրել-կարդալ են սովորում, ապա դրանով պարտական են գրչության աստված Տիրին, որը նաև արվեստների ու գիտությունների հովանավորն էր և գուշակում էր մարդկանց բախտը:

Մարդու բնավորության հատկությունները ևս համարձակությունը, արիությունը, չարությունը, սերը մեր նախնիների երևակայության մեջ մարդկային, երբեմն նաև կենդանու կամ կես մարդ-կես գազանի կերպարանք էին ընդունում։ Հին աշխարհի ժողովուրդները մտացածին հերոսների մասին իրենց պատմություններում արտացոլում էին հենց իրենց նիստուկացը, երազանքները, հույսերն ու նվիրական իղձերը: Առասպելներում մարդիկ ասում էին այն ամենը, ինչ մտածում էին չարի ու բարու, հերոսության ու վախկոտության, արդարության ու անհավատարմության մասին: Առասպելներ հորինում էին ոչ թե անհատ մարդիկ, այլ սերունդներ, ողջ ժողովուրդը: Դրանք լրացվում էին, ուղղվում, կրկնվում դարեդար: Եվ այդպես առասպելները տոգորվեցին խոր իմաստությամբ ու վեհասքանչ գեղեցկությամբ:

Ռուսական մի քանի հեքիաթներ, օրինակ, Բաբա Ցագայի և Անմահ Կոշչեյի, Պերուն և Խորս աստվածների, Տարիլայի և Մոկոշի մասին նույնպես կարելի է անվանել առասպելներ, որովհետև նրանցում արտացոլված են նախորդ սերունդների իրական աշխարհի երևույթները բացատրելու փորձերը:

Շատ գեղեցիկ առասպելներ են նաև հին հույների և հռոմեացիների ավանդությունները։ Նրանցից են վեհանձն հսկա Հերակլեսի տասներկու սխրագործությունները, Յասոնի և իր հսկա ընկերների խիզախ ճանապարհորդության մասին պատմությունները, ինչպես նաև Հին Հունաստանի ամենավեհ ու ամենագեղեցիկ առասպելը Պրոմեթևսի մասին:

Մի անգամ հին հույների ամենագլխավոր գերագույն աստվածը՝ Զևսը, զայրացավ մարդկանց վրա և վճռեց ոչնչացնել մարդկային ողջ ցեղը: Բայց հսկա Պրոմեթևսը որոշեց օգնել մարդկանց և նրանց կրակ նվիրեց։ Նա աստվածներից փախցրեց կրակի մի կայծ և պարգևեց մարդկանց: Պրոմեթևսը սովորեցրեց մարդկանց տուն կառուցել, նրանց նավակներին առագաստ հագցրեց։ Նա պատմեց մարդկանց, թե ինչպես կարելի է խոտաբույսերից դեղեր պատրաստել, ինչպես երկրի ընդերքից հանել ու օգտագործել մետաղները: Աստվածները զայրացան Պրոմեթևսի վրա այն բանի համար, որ նա մարդկանց դարձրեց իմաստուն և ուժեղ և դաժանորեն պատժեցին նրան՝ հավերժ գամելով ժայռին: Պրոմեթևսին սարսափելի տանջանքների էին ենթարկում։ Նրանից պահանջում էին զղջալ և երես թեքել մարդկանցից: Բայց նա այդպես էլ չհնազանդվեց:

Պրոմեթեոսի կերպարով մարդիկ մարմնավորել են իրենց լավագույն հատկությունները, իմաստությունը, տոկունությունը, անձնազոհությունն ու բարությունը:

Հայ ժողովուրդը ևս ունի իր առասպելները, որոնք ստեղծվել են հազարավոր տարիներ առաջ: Մեզանից հազար հինգ-հարյուր տարի առաջ պատմահայր Մովսես Խորենացին գրի է առել իր լսած «Հայկ և Բել», «Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ», «Արամ», «Վահագն», «Տորք Անգեղ» առասպելները: